امنیت تأمین انرژی

تغييرات وضعيت سيستم انرژي داراي اثر قابل توجهي بر وضعيت اقتصادي و سياسي هر كشور است. به عبارت ديگر مهمترين شاخص‌هاي فعاليت در سطح ملي متأثر از تغييرات وضعيت سيستم انرژي است. يكي از فاكتورهاي موثر بر فعاليت سيستم انرژي، امنيت تأمین انرژي است. اين فاكتور از ديدگاه‌هاي مختلفي مورد ارزيابي قرار مي‌گيرد و عوامل مختلفي بر آن اثر مي‌گذارند. ميزان مطلوب امنيت انرژي از ديدگاه‌هاي مختلفي مورد ارزيابي قرار مي‌گيرد. به عنوان مثال ميزان مطلوب امنيت انرژي از ديدگاه مصرف‌كننده‌، دستيابي به انرژي پايدار و ايمن با كمترين هزينه، به عبارت ديگر حتي اگر مصرف‌كننده بتواند با صرف هزينه نسبتاً بالا، به سطح بالاتري از امنيت انرژي دست يابد و از طرف ديگر نيازي به اين سطح از امنيت نيز نداشته باشد،‌ در اين زمينه اقدامي نخواهد كرد. زيرا امنيت انرژي از سطح مطلوب و بهينه آن فراتر رفته است و اصولاً مناسب نمي‌باشد. امنيت انرژي بر اساس حوزه اثر به سه قسمت تقسيم مي‌شود:

    امنيت منابع انرژي و یا تأمین انرژی اولیه

    امنيت مولدهاي انرژي از لحاظ تكنولوژيكي، محل استقرار و قابليت اطمينان

    امنيت تأمين انرژي در مواقع لازم

منظور از منابع انرژي، ذخاير حامل‌هاي انرژي اوليه مي‌باشند كه عمدتاَ به صورت نفت‌خام، گازطبيعي، زغال‌سنگ و منابع انرژي‌هاي تكميلي (انرژي‌هاي نو و تجديدپذير) مورد استفاده قرار مي‌گيرند. حامل‌هاي انرژي اوليه معمولاً به طور مستقيم مورد استفاده قرار نمي‌گيرند و به منظور آماده‌سازي براي مصرف نهايي وارد واحدهاي توليد انرژي مي‌شوند. از مهمترين واحدهاي توليد انرژي مي‌توان به پالايشگاه نفت‌خام (تبديل‌كننده نفت‌خام به فرآورده‌هاي نفتي)، نيروگاه برق فسيلي (تبديل‌كننده انرژي حاصل از احتراق سوخت‌هاي فسيلي به برق)، نيروگاه برق­آبي (تبديل‌كننده انرژي پتانسيل آب به برق)، نيروگاه‌ اتمي (تبديل كننده انرژي واكنش‌هاي هسته‌اي به برق) و ساير نيروگاه‌هاي توليد انرژي‌هاي تكميلي (مانند نيروگاه‌هاي بادي، خورشيدي و پيل‌سوختي) اشاره نمود.

براي درك ميزان اهميت امنيت انرژي ذكر اين نكته كافي است كه تنها خسارات اقتصادي ناشي از قطع برق در شبكه عرضه و مشكلات مربوط به تأمين حامل‌هاي انرژي مورد نياز با توجه به وجود تغييرات روزانه و فصلي به طور ساليانه باعث صرف هزينه‌هاي عظيمي براي بخش‌هاي دولتي و خصوصي مي‌شوند.

ميزان امنيت مورد نياز براي سيستم انرژي از ديدگاه مصرف‌كننده، توليدكننده و مهمتر از همه دولت، كه ضامن بقاي ارتباط سازنده بخش‌هاي اقتصادي و سياسي با بخش انرژي است، متفاوت است و روش‌ها و سياست‌هاي حصول به امنيت بهينه براي اين بخش‌ها نيز داراي تفاوت‌هاي خاص خود است. با اين حال افزايش تنوع در سيستم انرژي و افزايش قابليت اطمينان سيستم، از روش‌هاي مهم ايجاد امنيت انرژي در بخش‌هاي مختلف به شمار مي‌رود. عوامل متعددي براي دست‌يابي به دو ويژگي فوق‌الذكر در سه حوزه منابع،‌ تكنولوژي‌هاي مولد و شبكه توزيع مطرح مي‌باشند. از ميان عوامل موثر بر امنيت منابع انرژي مي‌توان به موارد زير اشاره كرد:

    ايجاد تنوع در منابع تأمين انرژي و حركت به سمت منابع جديد انرژي

    ايجاد تنوع در منابع فسيلي تأمين كننده انرژي كشور

    افزايش تنوع در كشورهاي تأمين‌كننده انرژي از لحاظ تعدد كشورها و مناطق جغرافيايي

    استفاده از آخرين تكنولوژي‌ها براي استخراج و بهره‌برداري از منابع

    اكتشاف منابع جديد و توسعه منابع فعلي

    تطبيق تقاضاي انرژي با ميزان ذخاير در آينده

    تطبيق منابع انرژي فعلي و آينده با قوانين و موانع زيست‌محيطي (موثر در تغيير الگوي انرژي مصرفي)

همانطوريكه مشاهده مي‌شود حصول به امنيت انرژي در حوزه‌هاي متفاوت و با استفاده از روش‌هاي مختلفي امكان‌پذير است و در بعضي از موارد با پياده‌سازي يك سياست‌ و يا تركيبي از سياست‌ها مي‌توان به امنيت انرژي مطلوب دست يافت. با توجه به تقسیم‌بندی فوق‌الذکر امنیت تأمین انرژی را در دو حوزه امنیت تأمین انرژی اولیه و امنیت مولد تقسیم‌بندی شده‌اند.

امنیت تأمین انرژی ورودی

هر چند حجم فعلي ذخاير نفت و گاز كشور به گونه‌ايست كه پيش‌بيني مي‌شود كشور تا سال‌هاي متمادي آينده از نفت و گاز برخوردار باشد، اما اين واقعيت كه ذخاير نفت و گاز كشور بالأخره روزي به پايان مي‌رسد، هشداري است براي مسئولان و متوليان انرژي كشور كه به فكر منابع جديدي در توليد انرژي كشور باشند. به عنوان مثال برآورد ذخاير قابل استحصال هيدروكربوري مايع ايران به ميزان 22/138 ميليارد بشكه در سال 1385 است، كه نشان مي‌دهد عمر اين منبع در ايران 85 سال است. برآورد ذخاير قابل استحصال گاز طبيعي به ميزان 13/28 تريليون متر مكعب در پايان سال 1385 است، كه نشاندهنده عمر 166 ساله اين منبع در كشور است. حال سؤالي كه مطرح مي‌گردد اين است كه، آيا عمر 85 ساله ميزان ذخاير هيدروكربوري ايران و يا عمر 166 ساله ميزان ذخاير گاز كشور، موجب ايجاد امنيت تأمين انرژي اوليه نيروگاه‌هاي فسيلي مي‌شود؟ آيا اساساً ميزان ذخاير زيرزميني منابع فسيلي مي‌تواند شاخص ارزيابي امنيت تأمين انرژي اوليه نيروگاه‌هاي فسيلي قرار گيرد؟

پر واضح است كه توان توليدي كشور در استحصال منابع زيرزميني محدود است و از طرف ديگر، منابع استحصال‌شده داراي مصارف متعدد و رو به رشدي است. به عنوان مثال، هر چند سرمايه‌گذاري‌هاي زيادي جهت افزايش استحصال نفت و گاز صورت پذيرفته است، ولي در عين حال ميزان سوخت مصرفي در صنايع كشور در بخش پتروشيمي و در بخش خانگي-تجاري رو به رشد بوده و توان وزارت نفت در تأمين سوخت مصرفي نيروگاه‌ها محدود است. لذا شاهد هستيم كه در فصول سرد سال كه ميزان گاز مصرفي بخش خانگي-تجاري افزايش مي‌يابد، سوخت مصرفي نيروگاه‌ها از گاز به مازوت و نفت سفيد تغيير مي‌يابد.

در اين قسمت سعي شده است كه شاخصي جهت اندازه‌گيري امنيت تأمين انرژي اوليه به دست آيد كه اين شاخص ميزان در دسترس بودن منابع هر يك از نيروگاه‌هاست. در ادامه نحوه‌ي محاسبه‌ي اين شاخص در رابطه با هر نوع نيروگاه تشريح مي‌گردد.

براي نيروگاه‌هاي سیکل ترکیبی فرض بر اين است كه منبع اصلي تأمين انرژي نيروگاه‌ها گاز طبيعي است. لذا به طور ميانگين درصد گازي كه در طي يك سال براي نيروگاه‌هاي سيكل تركيبي تأمين شده است به عنوان شاخص امنيت تأمين انرژي اوليه اين نيروگاه‌ها مورد استفاده قرار گرفته است. به عبارت ديگر، سهمي از سوخت‌هاي مايع استفاده شده‌ توسط نيروگاه‌ها كه از خارج تأمين شده است را به عنوان ريسك تأمين انرژي ورودي در نظر گرفته شده است و سپس به طور ميانگين براي نيروگاه‌هاي سيكل تركيبي محاسبه گرديده‌اند.

با استناد به اطلاعات موجود در گزارش “گزارش ارزیابی توجیه‌پذیری گزینه‌های مختلف تولید برق” شاخص امنیت انرژی برای نیروگاه‌های سیکل ترکیبی برابر 97 درصد می‌باشد. ریسک تأمین انرژی نیروگاه‌های خورشیدی، میزان در دسترس بودن منبع لحاظ شده است، زیرا با توجه به این عامل برآورد پتانسیل منبع صورت پذیرفته است. این معیار برای نیروگاه‌های خورشیدی 100 درصد در نظر گرفته می‌شود. جدول ذیل اعداد نهایی امنیت انرژی را برای نیروگاه‌ها ارائه کرده است.

                                                               جدول شماره (‏2‑17): شاخص امنیت انرژی برای نیروگاه‌های تولید برق (درصد)

قابلیت اطمینان مولد

جهت محاسبه قابلیت اطمینان مولد، از ضریب دسترسی به‌عنوان شاخصی برای کمی‌کردن این معیار استفاده شده است. بنا به تعریف، ضریب دسترسی مولد تولید برق به صورت درصد بیان می‌گردد و برابر است با نسبت میزان ساعات تولید برق یک نیروگاه در یک دوره زمانی معین بر تعداد کل ساعت آن دوره زمانی. جدول ذیل ضریب دسترسی را برای نیروگاه‌های مورد بررسی نشان می‌دهد. با استناد به اطلاعات موجود در گزارش “ارزیابی توجیه‌پذیری گزینه‌های مختلف تولید برق”  ضریب دسترسی نیروگاه‌های سیکل ترکیبی برابر 88 درصد در نظر گرفته می‌شود. همچنین ضریب دسترسی نیروگاه‌های خورشیدی با توجه به گزارشات “Concentrating Solar Power Global Outlook 2009” و “ EPIA: Solar Photovoltaic Electricity Empowering The World 2011” بدست آمده است.

                                                                          جدول شماره  (‏2‑18): ضریب دسترسی نیروگاه‌های تولید برق (درصد)